CANGAN LE SIAR TIKAH FIMKHUR TULMI HREKKHAT

                                                                                    By Rev. Hre Mang

Ca ngan le siar tikah hlawknak a um thei rualrualin siatnak a um thei ve. Ca ngan le siar tu pohpoh hlawktu si thei dingin! Santhar pehtlaih awknaksan ah ca ngan le siar tikah fimkhur tulzetmi pawl hi duhsaknak in rak zir in nunpi duhtu hrangah a hnualam pawl ngan asi. Laimi pawlin cangan tikah, a biktakin cabu suah siloin online internet tvp ah raltha zet, theizet, fimzet vekin canganmi tampi siar ding a um. Cutikah ca ngan tikah siseh siar tikah siseh fimkhur a tul sinsin. A hnuailam pawl hi fimkhur tul hrekkhat pawl an si.

1. Ngantu le a thu (Author and the message)

Ca ngantu hi zovek milai asi, ziangvek thiamnak a nei, ziangvek thuanthu, theihnak, tumtah nei in zovek hrangah a ngan, amah ih hrangah ziangvek hlawknak lungawinak ruahsannak thawn a ngan timi theih a thupi zet. Cangantu in a nganmi thu thawn pehparmi thu hmuahhmuah a hliakhlai hnu ah a ngan mi asi maw, a nganmi thu thawn pehpar in a thinheng hrikthlaknak, mawlmang, zumhmang, ruahdan pomdan men asi maw, timi fiah in cangan tu le siar tu in fimkhur a tul.

2. Ruahnak neihtertu, thu theihnak hram (Influencer @ source of info/opinion)

Mi pakhat in ca a ngan tikah ruahnak siseh thuthang siseh khui tawk ihsin a ngah ih thu a thei timi hliakhlai le fiah a thupi zet. Ca siartu le ngantu bum in um lo nak dingah thuhram fiah a tha. Rinsan tlak thu hram, thu theihnak fiah a tha. Cangantu in khuitawk ihsin thuhram lakmi asi tiah ngan fekfek a tha. Midang ruahnak le hawlsuahmi maita hmuhsuakmi le thuthar vekin ngan tla rukruk cikhat asi. Midang fial cawp a simaw, amai palung in nganmi asi maw, a thu ngan mi pawl hi fiah le hliakhlai mi asi maw, pom tlak, asi maw, tipawl theih a tha.

3. Zumhmang le fiahcia thudik (Opinion & verified Facts)

Lamhla zet ah on na thei ih na hna hawi in hmuan tlangpa voih thawh ah na ruat. Na kiang um hnenah “hmuan thlang pa em em cu a voih a ring tuk” na timi kha “zumhmang “ (opinion) asi. A rei hlanah hmuansakpa in sakhi a run paw na hmu. On na theih mi kha hmuansakpa sakhi kah mi meithal awn a rak si: cucu fiah mi thudik (verified fact) asi.

Mi tampi mai zumhmang, midang zumhmang ca nganmi le siar mi ruangah thinnuam lo in siseh taktak sihmang tiah ruahsual awknak a suak theu, bum in an um theu. Satan mibum hmang pai hmanrua thazet cu zumhmang in thusia karhzaiter asi. Ca siar tikah siseh ngan tikah siseh zumhmang le thudik fiah ciami thu thleidan thiam a thupi zet.

4. Mai fiahmi thu le midang hnen ihsin theih sawngmi thu (First hand and second hand information)

Ca kan ngan tikah siseh siar tikah siseh thu cu a ngantu amah rori in a fiahmi, hmuhtawn rori mi asi maw, a zumhmang asi maw, midang hnen ihsin a theih sawngmi asi maw, ti theih a tha. Midang hnen ihsin theihsawng mi asile kan theih sawngnak pa/nu in amah rori in a hmuhtawnmi asi maw, midang hnen ihsin an ti, an ti, tiah thu fehkual vivo asi maw, ti ah fiah le theih a tha. An tim theu mi “Cinmual tlang ah sakhi an hmuhmi thu an sim sawng vivo tikah pathangkhan ahcun Cinmual pawlin zukneng an hmu tiah thu a thang an ti. Cuvek in thuhram zo ih fiahmi asi ti theih a tha. Fiah lomi thu buaipi rero cu uilak sa ei vek asi; natsia a um thei.

5. Mawhsiatnak le hminsiat ternak (Accusation & Defamation )

Ca ngan le siar tikah Mawhsiatnak le hminsiat ternak ca pawl thleidan thiam a thupi zet. A pahnih in midang siatnak thu asi. Midang thu ngan le siar tikah cangantu in a nganmi thu neitu pa cu a hminsiatter tummi asi maw, a mawhsiat asi maw? A mawhsiat asile ziangruangah? A thangsiat asile ziangruangah? Mi zokhalin amah thawn a pehpar lomi midang mawhsiat le thangsiat in ca an ngan dah lo ruangah cangantu le a mawhsiat thangsiatmi karlakah pehtlaihnak theihfiang hmaisa a thupi zet. Cutikah ca siar le nganmi ih tumtah, san neihtermi fiang zet in thleidan le theihthei asi ding.

6. Thinlung tuarnak le sunmang (Feeling & Vision)

Mi pakhat in a sunmang (vision) cu a duhduh a ngan thei, zohman ih zuthum theih asilo. Cuvek thotho in a thunlung tuarnak a sia a tha a ngan thei, midang hnaihnok lo poh ahcun a ngan thei. Asinan cangan tu in amai thinlung tuarnak le sunmang asi tiah fiangten a ngan a thupi zet. Mai thinlung tuarnak men ngan mi kha thudik (facts) vekin ngan tikah thu ih san neihter mi a danglampi ah a suak thei. Curuangah cangan le siar tikah thinlung tuarnak (feeling) le sunmang (vision) asi maw, timi fiangten thleidan thiam dingin ngan a tha ih siartu khal in thleidan thiam a thupi tuk. Malaria natnei pakhat cu sun nisa lingkheng ah a khawsik in a khur rero thei. Cupa in ca a ngan tikah ca a ngan lai fang cu boruak “a dai tuk” a ti ding. Cucu amai tuarnak asi, thudik asilo.

7. Hmuhdan le midang par thuthen ( Point of view & Judging)

Thil pakhatkhat parah hmuhdan ngan cu a thiang. Asinan midang parah thuthen tikah fimkhur a tul zet. Ruahnak ngan mi le midang parah a sia a tha, thuthen in cangan mi thleidan thiam a tul. Thil pakhat a cangmi thu thawn pehpar in thu ziangkim theih theh lo in thu then tikah siseh milai thinlung khawruahnak in thu pakhatkhat parah thu then tikah theih tulmi a pehparmi thu theih theh ah ruat aw hman sehla milai thinlung thleidan nei mi in thu a then tikah hmuhnak dik le thianghlim ten thuthen thei a harsat ruangah “Nangmai mit sungih thingtum hman hlawn hmaisa lo in na unau mit sungih mithnawm cawih na tum” tivek ah a cang aw ringring.

8. A huap mi le huapter mi (Context & Generalization)

Cangan tu ih thu in ziangvek tikcu can, milai, le dinhmun a huap ti theih a tha. Cutin cangan mi thu ih san in ziangvek tikcu le can, thu, dinhmun le khua le ram mipi huap ter dingin thu ngan asi timi fiang a thupi fawn. Lai khawte pakhat hrangah canganmi cu leitlun pumpuluk huapter a theih lo mi tampi a um. Lai khawte ah rawl thaw bik cu kawhhawl le busul asi tla le leitlun pumhuap hrangah rawl thaw bik asi thei lo vekin ca ngan tikah siseh siar tikah siseh canganmi a thu ih huap cin theih a thupi. Midum pakhat mi sualzet thu cangantu in a nganmi siar ruangah midum hmuahhmuah an sual theh tiah san huapter asile a dik lo mi asi.

9. Phekthawi le zumhmang (Stereotyping & Assumption)

“Kawl pawl an hrawkhrawl” ti tikah phekthawi in kawl miphun hmuahhmuah parah simmi asi ih fiah lo mi zumhmang in ngan mi asi. “Vok hmuahhmuah an thau theh” tiah sim khal asile phekthawi asi ih fiah lo mi asi. A dik lo mi tampi a um. Curuangah thu pakhatkhat sim, ngan, siar tikah phekthawi ih nganmi le ruahnak zumhmang ih nganmi pawl thleidan thiam a thupi zet.

10. Zir ding le nunpi ding (Application & lessons)

Cangantu le siartu in ca sungah ziang zir ding nunpi ding a um timi hawl thiam a thupi. Nunpi ding zir ding um lo ca cu can cem lak men asi. Caan cem lawng si loin lungput siatsuahtu ca, siatsuahtu ca tla a um thei. Curuangah cangan le siar tikah ziang zir ding nunpi ding a um timi thinlung takin hawl thiam a thupi.

11. Lungsung pai cia mi (Preconceived)

Cangantu le siartu in cangan le siar tikah a thu thawn pehpar in mai lungsungah pai cia mi ruahdan pomdan in thu theihdan le ngandan tampi a danglam ter. Tahthimnakah, Falampa pakhat in “Hakha ka huatnak ah a kha pohpoh ka hua ih cangkha tla ka ei paih nawn lo” ati anti. Cangkha le Hakha pehtlaihnak zianghman a um lo mi asi. Cuvek in thu pakhat kan theih zo, kan khawruahnak sungah hmuhdan pomdan ngaihdan kan neih zomi in kan siar le nganmi thu ih san danglam pi ah a canter thei timi theih fiang a tha. Cangantu le siartu hrangah fimkhur cia a thupi zetmi asi. Casiar tikah cangantu in a simmi milai lole thu pakhatkhat thawn pehpar in ziangvek lungsung paicia mi a nei ti theih le hliakhlai thei asile thu sungmuril theihnak mi bawmtu asi. Cangantu khalin thu pakhat kan ngan tikah kan nganmi thu hi asinak taktak asi maw, mai lungsung paicia mi ruahnak hmuhdan pomdan lungsung tuarnak ihsin a suakmi asi maw tiah fiah awk a thupi zet.

12. Thusuah (Statement )

“Leitlunah ziang rawl a thaw bik?” tiah Sunday school nauhak pawl ka sut tikah “leitlun ah Arsa a thaw bik” tiah mi hrekkhat in an sim. Cutin an sim tikah “thusuah” (statement) an tuah mi asi. Leitlun ah ziangrawl a thawbik timi sim thei dingin leitlun rawl hmuahhmuah a ei theh ta ih midang pawl in ziang thaw an ti timi thei theh dingin midang kaa sungah lut in midang lei ah a cang ta hnu lawngah a khawruahnak in ziang a thaw bik timi cu ruat thei ding asi. Cuhmanah a khawruahnak in amai thaw bik a timi sim dingin a nawr thotho ding. Curuangah mi zokhalin an sim thei mi cu “leitlun ah arsa thaw bik ka ti” tiah anmai thaw timi lawng an sim thei asi. Cuvek in thu pakhatkhat cu thusuah vekin sim tikah tanhmun fiangzetin sim a thupi. Casiar le ngan tikah thusuah ih san neih termi, zo hrangah zo in a ngan timi fiah a thupi zet. Voi tampi Pathian in asim lo, Bible in san a neihter lomi tiang san kan neih ter can a um thei: cutikah Pathian in a sim lo mi le a ti lo mi a sim vekin rel, cangan tikah Pathian thuphan puh asi. Fimkhur a tul tuk.

13. Mawhtluk nak le mawhsiahnak (Blame & Condemn )

Ca pakhatkhat in midang a mawhthluh mawhsiat tikah fimkhur ten siar le ngan a tha. A mawhthluk tu le a mawhthlukmi ih karlakah ziangvek pehtlaihnak a um ti theih hmaisak a thupi zet. Ziangah tile mawhthluktu le mawhsiattu in amai hrangah lole mipi hrangah ruahsannak nei loin a mawhthluk in a mawhsiah dah lo ding. A mawhthluk le mawhsiattu ih thinlung ah huatnak, mai hrang cangai khawrh, mah le mah thiamcan ternak, midang mawh nak in mai hmai phiahfai tumnak, tvp ruangah asi maw, ti fiah a thupi zet. Mawhsiat nak le mawh thluknak thu siar ngan tikah fimkhur a tul ngangai. Ziangah tile casiar tu pawl thinlung sungah hmuhsual awknak, mawhsiat awknak a tipung ding ti theihcia asi tikah satan hmanrua ah cangantu a cang lo ding a thupi zet. Thusia phurtu satan ih postman asi lo ding a thupi zet. Zianghman san nei loin senpi vangtlang casiartu pawl thathnemnak um loin midang pakhatkhat mawhsiat mawhthluknak zuartlainak cangan rero tu pawl hi mitha an mal zet theu. Fimkhur a thupi zet.

14. A hngawngmi le a rahsuah mi (Impact & consequence )

Ziangkim in hngawngmi a nei. Mi tampi cu ca an ngan tikah an canganmi in ziangvek zo vek khuitawk tiang a hngawng ban ti an ruahban lo theu. Cutikah an ruahban lo pi in an parah rahsuahmi a nei theu. Tahthimnakah, America thlen tikah laimi hrekkhat in midum pawl kawh tikah “nigaro” lole “niggers” ti hi lairamah tongkel vekah an ruatih an tong sual pang theu. Cutin tongsual ruangah an kiang um midum pawl hrang ahcun nasa ten thinheng nak tawh awknak a suak phah thei. Ca siar le ngan tikah ca, tongfang in a huap cin, a hngawng kauh zat le a rahsuah mi pawl ruat ciamciam in theih a tha. Cangantu ih dinhmun le casiartu ih dinhmun a bang awk cekci thei lo tikah cangan mi cu casiartu hrangah ngan asi vekin ca siartu ih dinhmun hrangah san neihter duhmi hngawngter duhmi ngan suah thei a tumpi. Cuvek thotho in casiartu khalin cangantu ih tumtah a tongfang le ca pawlih hngawngter a duhmi theih le fiah a thupi.

15. Sim thei zat le cinri (Capacity & limitation)

“Hipai cangan cu vancungram ah Pathian cazin a zoh hnu ah a rungtum ih ca a nganmi a bang” tiah mi pakhat in midang cangan mi parah thubelh a rak ngan dah. Mi zokhalin mai theih lo mi thu an ngan thei lo. Ngan thei cin a um. Theih mi lenglam ngantu pawl cun anmai ruahnak zumhmang thu an ngan rero men asi. Curuangah cangan tikah siseh siar tikah siseh cangantu in ziangvek tiang cangan thei dingin theih nak a nei ih khawruah thiamnak a nei, a theihmi thu ih cinri, a khawruah thei nak thluak le thinlung ih cinri theih a thupi zet. Voikhat cu Zongte tlangval rang hawl in Hmuntha lalpa lamzin ah an tawngih “Ka pu, kan rang umnak in sim aw” an ti. Hmuntha lalpa in nan rang cu ziangvek asi ti ka thei lo pi” ati. Zongte tlangval pawlin “Kan rang umnak cu na zumhmang tal in in sim aw” an ti lala. “nan rang cu cu a dum maw, a rang maw ti tla ka thei lo., ka lo sim thei lo” ati. Zongte tlangval pawlin “in sim lole kan lo vel ding” an ti, tiah Hmuntha lalpa in a sim dah.

Voi tampi mi tampi in an theih nak le khawruah theinak lenglam thu an sim theu. Piangthar lo in kawhhran thu, Pathian thu a sim tikah a theih ban lo thu a sim rero tiknak asi. Tahthimnakah, motor mawng dah lo license khal nei dah lo in motor mawng thiam zet pai motor mawn dan a soisel rero ih motor mawn dan dik zirh rero sisehla, hniksuakza ah a cang. Cuvek thiamthiam in pastor tuan dah lo le tuan dingin pum a pe aw dah lo mi in pastor tuan rero lai pa ih pastor tuandan a zirh rero, a sim rero asile hnihsuakza men ah acang thei. Cangan le siar tikah cangantu in ziangvek ca ngan thei asi, a theihnak le khawruah thiamnak ih cinri theih a thupi zet. Ralkap thiam zet pa in rampi uk dan a thiam lo ruangah Kawlram pumpi cu leitlun farah bikah a cang vekin cangan tu in a nganmi thu thawn pehpar in ziangtiang a thei, ziangtiang a ngan thei, ziangtiang khawruat thei asi ti theihfiang a thupi zet. Uico bo tapoh in sihal an bo lo.

16. Mai sunglam hngat aw mi le pawnlam ah hngat aw mi (Subjective & Objective)

Mi pakhatin amai hmuhdan pomdan theih bancin sung ihsin a suahpi mi ruahnakin thu pakhatkhat a sim tikah mai ir-awm suak hmuhdan pomdan in thu pakhatkhat simmi asi. Milai in amai mizia kalh in thu a sim thei lo. Milai in amai theih lo mi asim thei fawn lo. Milai khawruahnak cu theihnak ih sal asi. Milai khawruah theinak cu milai mizia ih sal asi fawn. Curuangah milai mizia le theihnak ih a suahter mi thu pawl cu mai sunglam hngat mi aw ruahnak asi. Voikhat cu scientist putar pakhat pa in “Marsh sungah tivapi a um” tiah a sim tikah leitlun scientists pawl an buai theh. An fiah taktak tikah Marsh sungah tivapi a ummi si loin telescope in a zoh tikah amai mit thahri sen kha telescope thlalang sungah a langmi (reflection) a rak si. Cuvek in cangantu in thu pakhatkhat asim tikah a si taktak, pawnlam thil um mi parah hngat aw loin amai ir-awm sungah a um cia mi ruahnak hmuhdan pomdan ah a hngat aw mi (subjective) a um asi. Leitlun mifim pawlin “Leilungpi cu a pheng demdem” asi tiah an rak sim tikah fiah lo mi mai ruahban cin ah hngat aw tahratin (subjective) in an rak sim mi asi. Asinan scientist pawlin an fiah ih leilungpi cu “a hlum lengleng asi” tiah zuk thawn an hmuhsuah tikah an simmi cu “objective” pawnlam thu a ummi fiah mi thu, a taktak parah hngat in thu an simmi asi.

Voi tampi cu cangantu le siar tu in pawnlam thu pakhat khat ngan sir tikah cangantu ih sunglam ir-awm suak ruahdan men asi maw asi, pawnlam thu um ih sinak diktak fiah felfel mi thu asimaw ti thleidan thiam a thupi ngangai.

Cangan le siar tikah siseh hna sunglut le kaa sung suak tongkam pawl thleidang thiam dingin lo bawmtu si hram seh.

Kolosian 4:6, “Nan ṭongkam cu ngainuam zet le a mawimi sisehla, mi kipih thusuhmi cu felfai zetih let thei dingah zuam uh.”

Ephesian 4:29, “Nan biak awk tikah ṭongkam hraang hmang hlah uh; nan ṭong a theitu pawl in ṭhathnemnak an ngah theinak dingin ṭongṭha le ṭongmawi hmang uh.”